Cieszyn 1918 | Trudne sąsiedztwo

Jakkolwiek zawarta 5 listopada 1918 r. polsko-czeska umowa o rozgraniczeniu Śląska Cieszyńskiego odzwierciedlała rzeczywisty układ sił pomiędzy miejscowymi obozami narodowymi, rząd czechosłowacki podjął próby jej zakwestionowania i przejęcia kontroli nad całym obszarem księstwa cieszyńskiego. Zadecydował o tym w pierwszym rzędzie ogromny potencjał przemysłowy Śląska, mogący w istotny sposób wzmocnić siłę ekonomiczną Czechosłowacji oraz biegnąca przez jego obszar koszycko-bogumińska linia kolejowa, mająca strategiczne znaczenie w Europie Środkowej. Realizacja czeskich aspiracji wobec Śląska Cieszyńskiego odbywała się na kilku płaszczyznach. Przede wszystkim rozpoczęto ofensywę propagandową, mającą na celu podważenie prawomocności samej umowy z 5 listopada 1918 r. i wykazanie, iż rządy polskie na Śląsku Cieszyńskim pozbawione są legitymacji. Po wtóre, starano się – na zasadzie faktów dokonanych – rozciągnąć kompetencje czeskich organów władzy na obszar administrowany przez Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego. Po trzecie wreszcie, prowadzono intensywne zabiegi zmierzające do umiędzynarodowienia sporu i przeniesienia go na forum rozpoczynającej się właśnie Konferencji Pokojowej, gdzie Czechosłowacja posiadała o wiele lepszą pozycję niż Polska. Równocześnie, chcąc, aby punktem wyjścia w rokowaniach paryskich nie stała się linia demarkacyjna ustalona na podstawie umowy z 5 listopada 1918 r., zabiegano o obsadzenie spornego obszaru wojskami alianckimi, bądź o uzyskanie zgody Ententy na jego okupację przez siły czechosłowackie.

Pismo Zemského národního výboru pro Slezsko do Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego domagające się wpływów czeskich na cały Śląsk Cieszyński, 10 grudnia 1918

Zarządzenie Prezydium Rady Ministrów Republiki Czechosłowackiej w sprawie wpuszczania na terytorium Czechosłowacji tylko osób z paszportami lub legitymacjami uwierzytelnionymi przez czechosłowacki konsulat w Krakowie, 14 stycznia 1919

Pismo Zemského národního výboru pro Slezsko do Urzędu Gminy w Pietwałdzie z żądaniem niewystawiania pracownikom z Galicji książeczek pracy, 20 stycznia 1919

Pismo Zemského národního výboru pro Slezsko do Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego ze skargami obywateli czeskich z Zabłocia na niesprawiedliwą aprowizację, 16 grudnia 1918

Pismo Starostwa Powiatowego we Frysztacie w sprawie agitatorów bolszewickich, informujące o zebraniu w tej sprawie 15 stycznia 1919 w ratuszu w Łazach, 11 stycznia 1919

Tekst telegramu Prezydium Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego do Rządu Warszawskiego i Komisji Rządzącej w Krakowie o powołaniu 18 grudnia 1918 r. w Morawskiej Ostrawie nowego czeskiego okręgu administracyjnego obejmującego m.in. gminy polskie

W obliczu nieuniknionego

Wkroczenie wojsk czeskich na tereny administrowane przez polską władzę 23 stycznia 1919 r. poprzedzał wzrost napięcia, m.in. w związku z szeregiem prowokacji wymierzonych w miejscowych Polaków. Dla codziennego życia ludności wiejskiej uciążliwe było zwłaszcza przekraczanie przez oddziały wojska czeskiego granicy określonej w umowie z 5 listopada 1918 r. Żołnierze bowiem nie tylko dopuszczali się rabunków czy „przeszukań” oraz próbowali rozbrajać polskie posterunki milicji, ale także kierowali agresję w stronę ludności cywilnej. M.in. w Rychwałdzie zastrzelono wracającego z pracy polskiego górnika Engelberta Tomasza, w Łazach zaś żołdacy napadli na bawiących się w gospodzie gości weselnych i zastrzelili jednego z przebywających tam polskich żołnierzy, Rudolfa Kaima, raniąc dodatkowo dwie inne osoby. Polacy skarżyli się również na byłego profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Vlastimila Chlumskiego, który miał sprowadzić do Toszonowic Dolnych 100 karabinów, rozdawać je ludności czeskiej i zachęcać do napadania na polskich sąsiadów. Czesi oskarżali Polaków o podobnie prowokacyjne działania skierowane w ich stronę, m.in. o rozdawanie broni ludności cywilnej (Polacy twierdzili, że broń dostaje tylko milicja), wstrzymywanie pociągów czy antyczeską propagandę na zarządzanych przez nich terenach.

Pismo dowódcy Polskiej Komendy Placu w Witkowicach do Komendanta Wojskowego Księstwa Cieszyńskiego Franciszka Latinika, zawiadamiające o możliwości wydania przez Zemský národní výbor pro Slezsko nakazu zlikwidowania placówki, 20 grudnia 1918

 

W dniu 18 grudnia 1918 dowiedziałem się prywatnie od komendanta „Vojenskiego Velitelstwa” w Morawskiej Ostrawie, iż Národni Výbor w Morawskiej Ostrawie jako represyę przeciw aresztowaniu żołnierzy czeskich w Cieszynie postanowił usunąć polską Komendę Placu w Witkowicach. Temu zarządzeniu sprzeciwił się wojskowy zarządca zakładów witkowickich, któremu wiadomem jest, że Dowództwo Okręgu Generalnego zezwoliło na pozostawienie polskich robotników pod warunkiem, iż będzie tu uwolniona polska komenda placu. […] Wobec tego Národni Výbor […] sprawę przedłożył podobno do rozstrzygnięcia Pragi.

Pismo por. Ludwika Skrzypka, dowódcy 31 Pułku Strzelców w Cieszynie, do Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, zawiadamiające o zastrzeleniu przez Czechów polskiego żołnierza Józefa Kaima, 17 listopada 1918

Spis treści całej wystawy

  1. Polski my naród, polski lud
  2. Wprowadzenie
  3. Polski żywioł
  4. Przedświt
  5. Ziemi Śląskiej nie odstępujemy
  6. Rada Narodowa
  7. Reprezentanci polskiego ludu
  8. Przewrót
  9. Wola ludu
  10. Spełnienie oczekiwania
  11. Krucha stabilizacja
  12. Zagubieni
  13. W odrodzonej Polsce
  14. Trzy miesiące samostanowienia
  15. W koszarach i na froncie
  16. Trudne sąsiedztwo
  17. Powiew wielkiej polityki
  18. Najazd czeski
  19. Podział
  20. Pamięć

O wystawie

Ekspozycja stanowi rozszerzoną wersję wystawy

„Trzy miesiące samostanowienia” przygotowanej i otwartej w Książnicy Cieszyńskiej w 1998 r., której Ośrodek Dokumentacyjny Kongresu Polaków w Republice Czeskiej nadał w 2008 r. formę planszową.

Scenariusz wystawy

Krzysztof Szelong, Wojciech Święs

Konsultacje

Prof. dr hab. Andrzej Chwalba

Opracowanie merytoryczne

Stefan Król, Anna Rusnok, Marian Steffek, Krzysztof Szelong, Wojciech Święs

Projekt i opracowanie graficzne

dinksy.com.pl

Wykorzystano materiały ze zbiorów

Archiwum Państwowego w Katowicach Oddziału w Cieszynie, Biblioteki i Archiwum im. B.R. Tschammera, Książnicy Cieszyńskiej, Muzeum Śląska Cieszyńskiego, Ośrodka Dokumentacyjnego Kongresu Polaków
w Republice Czeskiej.

oraz

Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona, WikiCommons

W projekcie graficznym wykorzystano kroje

Antykwa Półtawskiego
(Bogusław Jackowski, Janusz M. Nowacki, Piotr Strzelczyk),
Kurier
(Małgorzata Budyta).

Wydawca

Książnica Cieszyńska
ul. Mennicza 46
43-400 Cieszyn
tel. (33) 851 38 41
fax: (33) 851 38 45
e-mail: ksiaznica@kc-cieszyn.pl
www.kc-cieszyn.pl

Druk

studio-CMYK.pl
Cieszyn 2017

Patroni medialni wystawy